Nasıl Anda Kalabiliriz? Otomatik Pilottan Kurtulmak
Kitap okumak için oturmuşken, sayfanın sonuna geldiğinizde, aslında hiç bir satırın aklınızda kalmadığını farkettiğiniz oluyor mu? Ya da odanızdan salondaki bir şeyi almaya diye çıkıp kendinizi mutfakta, buzdolabını karıştırırken bulduğunuz? Veya eşiniz size sert bir cevap verdiğinde hiç düşünmeden bağırmaya başladığınız? Bilim insanları bu halimizi, gideceği varış noktasının sisteme girilmiş olduğu bir uçağa benzetiyor, yani ‘otomatik pilot’a. İnsanlarda bu durum, bazı alışılagelmiş düşünce ve davranış kalıplarını, bilinçli bir şekilde farkına varmaya gerek duymadan sürdürmek olarak açıklanıyor. Otomatik pilotta olduğumuz anlar, aslında bir şeyi farkında olmadığımız, kimi zaman duraksamadan tepki verdiğimiz anlar./Nasıl Anda Kalabiliriz? Otomatik Pilottan Kurtulmak
Otomatik pilotta olmak zaman zaman bize fayda sağlayabilir ya da sağlıyormuş gibi görünebilir. Birden fazla aktiviteyi aynı anda sürdürebiliriz. Mesela işten eve arabayla dönerken, marketten alacaklarımızı kafamızda listeleyebiliriz. Yemek yerken geçen hafta işle ilgili yaptığımız bir hatayı farkedebiliriz. Mark Williams & Danny Penman’ın ‘Mindfulness: A Practical Guide to Finding Peace in a Frantic World’ kitabına göre yukarıda örneğini verdiğim ve aslında hepimize olan alışkanlıklar oldukça zararlı. Çünkü bu küçük örnekler ard arda olduğunda hayatımızın daha stresli olmasına, depresyona, anksiyete, öfkeye, yorgunluğa ve bunalmışık hissine sebep olabiliyor. Bunun nasıl olduğunu açıklamak için beynin işleyiş şeklinden biraz söz etmek gerekli. Evrimsel süreçte beynimiz tek bir şeye dikkatinin büyük kısmını verip diğerlerine çok azını verebilcek bir biçimde evrilmiş. Bu fenomene ‘çalışma belleği’ deniyor. Eğer aklımızda çok fazla düşünce/bilgi varsa, aynı anda çok fazla şey düşünmeye/yapmaya calışıyorsak, bu çalışma belleğine aşırı yüklenilmesine sebep oluyor. Bu aşırı yüklenme durumu, içinde bulunduğumuz anlara daha geniş bir perspektiften bakıp ona göre tepki vermemizi engelliyor, yaptığımız her ne ise verimi düşürüyor veya bazen donup kalmaya ve bir şey yapamamaya sebep olabiliyor. Bu da demek oluyor ki otomatik pilot, alışkanlıklar oluşturarak çalışma belleğinin daha geniş kullanımına olanak sağlıyor. Çünkü alışkanlık haline gelen davranışlar/düşünceler sayesinde bazı şeylere dikkat vermeden yapabiliyoruz. Bisiklete binmeyi yeni öğrenmiş biri yollara, dengesine, seslere, esen rüzgara, pedal çevirirkenki hisse çok daha duyarlı olabilir. Fakat artık bu alışkanlık halini aldığında yani otomatik pilota geçtiğinde bunların hiçbirine özel olarak dikkatini ayırmaz. Onun yerine, aklından eve gidince hazırlaması gereken yemeği geçirir. Esen rüzgar, belki havaların soğudunu hatırlatır ve geçen kış yaşadığı bir anı gelir aklına.Ya da yeni bot alması gerektiğini düşünür, bunun için plan yapar. Düşünceler, duygular, davranışlar ardı ardına gelir ve kişi anda kalmış olmaz, oradaki uyaranları farkedemez./ Nasıl Anda Kalabiliriz? Otomatik Pilottan Kurtulmak
Bizi anda kalmamızdan alıkoyan hem zihinsel hem de davranışsal alışkanlıklarımız var. Zihinsel alışkanlıklarımızı, biz bir video izlerken arka planda birçok programın açık kaldığı bir bilgisayar gibi düşünebiliriz. Özellikle stresimizin yoğun olduğu dönemlerde, bir işle ilgilenirken, diğer yandan geçmişi veya geleceği düşünebiliriz. Geçmişte yaşananları tekrar tekrar tartabilir, pişmanlıklar duyabiliriz. Geleceğe dair endişeler taşıyabiliriz. Plan yapabilir, analiz edebilir, problem çözme üzerine düşünebiliriz. Fiziksel olarak o anda olmayan kişilerle diyaloglar hayal edip prova yapabiliriz. Davranışsal olarak da ani tepkiler verebilir, modumuz düştüğünde kendimizi diğerlerinden izole edebiliriz, aynı anda çok iş yapmaya çalışabilir veya fazla miktarda alkol kullanabiliriz. Bu zihinsel ve davranışsal süreçlerin hepsi aslında çok doğal ve olağan olduğu gibi bizim anda kalmamıza engel olan aktivitelerdir./Nasıl Anda Kalabiliriz? Otomatik Pilottan Kurtulmak
Son yıllarda adını sıkça duyduğumuz bir terim ‘mindfulness’. Dilimize Doç. Dr. Zümra Atalay tarafından ‘bilinçli farkındalık’ olarak çevrilmekte. Temeli yüzyıllar öncesinin Budist öğretilerine dayanan mindfulness, Jon Kabat-Zinn öncülüğünde bilimsel olarak çalışılmaya başlanmış. Mindfulness meditasyonlarının öğrettiği şey şimdi ve burada olmak, yani anda kalmak. Zihnimizi, dikkatini şimdiye verme konusunda eğitmek. O anda meydana gelmekte olan tüm içsel ve dışsal uyaranların farkına varabilmek, hatta farkettiğini farketmek. Bir nevi üst bir farkındalık seviyesi kazanmak. Aklımıza düşüncelerin gelmesine izin vermek, onları gözlemlemek ve odağımızı maksatlı bir biçimde şimdiye çekebilmek. Anda olanları kabul etmek ve şefkatle karşılamak da mindfulness’ın ana bileşenleri içinde./Nasıl Anda Kalabiliriz? Otomatik Pilottan Kurtulmak
Nasıl Anda Kalabiliriz? Otomatik Pilottan Kurtulmak
Mindfulness öğretisine göre, otomatik pilotta olduğumuz anlar mindful olmadığımız anlar.Yani bir uyaranla karşılaştığımızda hemen tepki verdiğimiz, dürtüsel olduğumuz zamanlar.Mindfulnessta öğretilen ise bizde tepkiye sebep olan uyaran ile tepkimiz arasına kısa bir mesefe koymak.Çünkü bu sayede tepki değil, cevap verebilmiş oluyoruz.Mesela biri bize hakaret ettiğinde öfkeleniyorsak bunu hissedip bunu öfke duygusu olarak adlandırmak, o anda zihnimize gelen düşünceyi farketmek ve hangisini dile getirip getirmeyeceğimiz konusunda seçim yapabilmek./Nasıl Anda Kalabiliriz? Otomatik Pilottan Kurtulmak
Uçak metaforuna dönecek olursak, bilinçli farkındalık sayesinde kontrolü otomatik pilottan alıp tekrar kendimize vermeliyiz, yani pilot biz olmalıyız. Bütün görüntüleri, sesleri, hisleri algılıyoruz. Aklımızdan gelip geçen düşüncelerin ve bedensel duyumlarımızın bilincinde oluyoruz. Tabi bunu yapabilmek söylendiği kadar kolay bir şekilde olmuyor. Otomatik pilottan çıkmak, anda kalabilmemiz için en önemli adımlardan biri. Kabat–Zinn’in oluşturduğu 8 haftalık bilinçli farkındalık temelli stress azaltma programının da ilk haftasında ele alınan konu. Bunu günlük hayatımızda uygulayabilir hale gelebilmek için haftada birkaç kez, mümkünse her gün mindfulness meditasyonu yapmak gerekiyor. Bu yolla, tamamen farkındalık kazanarak ne zaman otomatik pilotun bizim işimize yaradığını ne zaman yaramadığını anlayabiliriz. Bu şekilde tepkisel olmadan, seçim bize kalmış olur. Mindfulness, hayatımızın kontrolünü otomatik pilottan alıp bize vermek için gereken becerileri öğretir./Nasıl Anda Kalabiliriz? Otomatik Pilottan Kurtulmak
/Nasıl Anda Kalabiliriz? Otomatik Pilottan Kurtulmak
Uzm. Psk. Yağmur Vardar
