Sınavı geçemeyeceğimi söylemiştim, beni aldatacak buna eminim, beni sevmediğinden böyle yapıyor, patronum beni kesin işten çıkaracak… Hiç bazı olayların tam da beklediğiniz gibi sonuçlandığını fark ettiniz mi? Sınavınız tam da beklediğiniz gibi iyi geçmeyebilir. Ya da tam isabet ilişkiniz daha en başından ayrılıkla sonuçlanmıştır. Peki böyle durumlarda nasıl oluyor da öngörünüzde haklı çıkıyorsunuz? Bir şeyi 40 kere söylersek olur mu gerçekten? Ya da felaketi çağırırsak gelir mi?

Robert Merton bu konuyu ele almış ve bu sürece ‘kendini gerçekleştiren kehanet’ adını vermiştir. Kendini gerçekleştiren kehanet, başlangıçta, durumun yeni bir davranışa yol açan sadece yanlış bir tanımlamasıyken, sonunda yanlış olan bir durumu gerçeğe dönüştürür. Kendini gerçekleştiren kehanet kalıpyargıların kalıcı hale gelmesi ve yaygınlaşmasında oldukça etkilidir. Ne demek istiyorum? Belli bir grubun üyelerinin nasıl olmaları ve nasıl davranmaları gerektiğine ilişkin beklentiler geliştirdiğimizde (patronum bu ay kesin beni kovacak) bu süreç devreye girer. Hayattan bir örnek verelim isterseniz. Yeni tanıştığımız bir grup insana samimi davrandığımızda, onların içten pazarlıklı olduklarını düşünmektense, sıcak ve dost canlısı olduklarını düşünürüz. Büyük olasılıkla, samimi bulmadığımız bir grubun üyelerine, beklentilerimiz doğrultusunda mesafeli davranırız. Sonuç olarak, onlar da bizim soğukluğumuzla karşılaşırlar ve bize de bu doğrultuda karşılık verirler. Böylece, onlara ilişkin beklentimiz, aslında temelde bizim kendi davranışımızla biçimlenmiş olsa da, kendini doğrulamış olur.

Araştırma Örnekleri:

Kendini gerçekleştiren kehanet birçok kalıpyargının gerçeğe dönüşmesinde ve ayrımcılığın hayata geçmesinde etkili bir süreçtir. Birçok beyaz tenli sınıf öğretmenin, alt sınıftan gelen siyah tenli öğrencilerden çok düşük akademik başarı beklediklerini ifade etmişler. Bu beklentiyi incelemek için, her grupta iki beyaz tenli ve iki siyah tenli öğrenci ile öğretmenlerin ders vermesi istenmiştir. Dersler sırasında, gözlemci, öğrencilerin yanına oturmuş ve öğretmenin davranışlarını; dikkat yöneltme, yüreklendirme, düzeltme, reddetme, övme ve eleştirme oranları açısından kaydetmiştir. Sonuç olarak, beyaz tenli öğrencilere daha fazla dikkat verildiği, siyah tenli öğrencilerinse daha az övülüp yüreklendirildiği görülmüş. Ayrıca siyah tenli öğrencilerin daha çok eleştirildiği ve yanıtlarının daha çok reddedildiği gözlenmiştir. Sizce öğretmenler haklı oldukları için mi bu sonuç ortaya çıktı? Yoksa haklı çıkmak istedikleri için mi bu sonuç ortaya çıktı? O halde gelin bu durumun nasıl oluştuğunu mercek altına alalım.

Nasıl işliyor?

1-Öncelikle karşı tarafa ilişkin, kalıpyargılara dayalı, çoğunlukla asılsız olan beklentiler oluşur.

2-Kişinin bu beklentilerinin, onun karşı tarafa yönelik davranışını etkilenir.

3-Kaşı taraf bu davranışa, kişinin beklentilerine uyum sağlayacak şekilde tepki verir.

4- Artık beklenilen kehanet gerçekleşmiştir.

Kişilerarası iletişim sürecinde bu beklentiler, kişinin ister istemez davranışlarını şekillendirir. Kişi bu beklentilerin etkisiyle farklı davranmaya başlar. Karşı taraf zamanla, maruz kaldığı bu davranışların temelinde yatan beklentilere uygun tepkiler vermeye başlar.

Gördüğümüz gibi olumsuz düşünceler gerçeğe dönüşebilir, ancak olumlu düşünceler de gerçeğe dönüşebilir. Örneğin bir kişi, güçlü bir bağ hissettiği biriyle ilişkiye başlarsa, onun ‘doğru kişi’ olduğunu hissedebilir. İlişkinin sürmesini beklediği için ilişkiye daha çok yatırım yapar ve daha fazla zaman ve enerji harcar. Böylece sevgi ve ilgi, partnerinin de ilişkiden memnun olmasını sağlar. Ve partnerinin ilişkiye benzer bir zaman ve enerji harcamasına neden olur. İlişkinin uzun ve mutlu olacağı öngörüsü, kişiyi bu öngörüyü destekleyecek şekilde davranmaya yöneltir.

O halde siz kehanetin olumlu sonuçlanmasını mı istersiniz yoksa olumsuz mu?

Psikolog Süreyya ÇALIK