Günümüzde her an ellerimizde olan akıllı telefonlarımızla başka sanal dünyalara dalmaktayız. Her sabah uyanıp ilk işimizin sosyal medya hesaplarımızı kontrol edip kimin nereye gittiği, neyi aldığı, ne giydiği, kiminle birlikte olduğu, neler yaşadığı gibi kısacası kimin ne yaptığını check ettikten sonra yüzümüzü yıkayarak günümüze devam ediyoruz. Bir insan beyni bu kadar bilgiye sabah gözünü açtığı ilk 5. dakikada hazır mı? Neden sonsuz fotoğraf ve videoların bulunduğu bu sanal dünyada ana sayfamızı yenileyip daha yeni daha yeni şeyler görmeyi umuyoruz (ve umduğumuzu buluyoruz). Bu sanal dünyadan neden bu kadar haz alıyoruz?

Prof. Dr. Nevzat Tarhan bir açılış konuşmasında, “Şu anda haz peşinde koşan bir insanlık mı var, haz bağımlılığı mı oluşuyor, insanın yaşam amacı değişti mi, insan niçin yaşıyor, bunlar popüler kültürde yapılan tartışmalar.” der. Bu cümleye baktığımda biz neyin peşindeyiz sorusu beni çok düşündürür oldu. Peşi sıra sosyal medya hesaplarımıza düşen ve izlediğimiz videolar, reklamlar, iş birlikleri, öneriler v.b. farkına varmadan geçen dakikalar ve saatler...

Peki biz ne izliyoruz?

Çok basit. Sosyal medya algoritmaları sayesinde bizim bir nevi yönetildiğimiz, etkisi altına girdiğimiz, beğendiğimiz her gönderinin algoritmada yerinin olması ve daha sonra onun türevlerini görmek şeklinde oluşturulmuş bir düzenekten bahsediyoruz. Artık sosyal medya hesaplarımız biz daha talep etmeden neyi talep edeceğinizi, beğenmeden neyi beğeneceğimizi bilir ve parmaklarımızı sürekli kaydırma halinde tutmayı başarır oldu.

Dünyaca ünlü şirketler bu algoritmaları oluşturulurken psikolojiden yararlandıklarını açıklamışlardır. Psikolojinin temelini oluşturan ve önemli deneysel araştırmaların yürütüldüğü öğrenme psikolojisi alanından faydalanmaktadırlar. Öğrenme, insan davranışlarında deneyim sonucu oluşan değişiklikleri ifade eder. Öğrenme psikolojisindeki bir terim olan edimsel koşullanma; ödülü almayı ya da cezadan kurtulmayı sağlayan davranışı öğrenmedir. İlk edimsel koşullanma deneylerini yapan Skinner’dir. Skinner aç bırakılan bir fareyi bir kutunun içine koyar. Fare kutunun içinde gezinirken rastgele kutudaki pedala basar ve içeri yiyecek düşer. Fare yiyeceği yer ve dolaşmaya devam eder. Dolaşırken yine rastgele pedala basar ve içeri yine yiyecek yani ödülü düşer. Bu olay fare her pedala bastığında tekrarlanınca fare bağlantıyı çözer ve acıktıkça pedala basar. Memnuniyet verici sonuçlarla biten tepkiler tekrarlanır, memnuniyet verici olmayan sonuçlarla biten tepkiler tekrarlanmaz. Ödüllendirme ve ödül arama davranışlarına artmış hassasiyet oluşur. İnternet kullanımı alkol ve diğer maddelerin yaptığı stimülasyonu taklit ederek kısa bir gecikmeyle hızlı bir ödül olmakta, daha fazla ödül arayışı ve davranışsal motivasyon sağlamaktadır.

Peki ekranı her yenilediğimizde ne oluyor?

Artık telefonların ekranı siyah bir şekilde masada durduğunda elimiz oraya gider. Tek istediğimiz biraz internette/sosyal medyada dolaşmak oluyor. Sosyal medya hesabımızda ekranı yenileriz, bakarız, yenileriz, bakarız, yenileriz, yenileriz… peki bunu neden yaparız? Az önce bahsi geçen öğrenme olayı burada uygulandığı için. Çünkü artık ödülümüzü istiyoruz. Yeni görseller, daha eğlenceli içerikler ve daha çok ödül. Tıpkı farenin pedala basmayı öğrendiği gibi bizler de ekranı yenilemeyi (yukarı-aşağı-sağa kaydırmayı) öğrendik. Bizler de artık koşullandık...

Psikolog Süreyya ÇALIK