Metakognisyonlar

Metakognisyon diğer bir adıyla üstbiliş, kişinin bilişsel süreçlerini regüle eden, değerlendiren ve kontrol eden üst düzey bilişsel bir yapıdır. Metakognisyonlar kişinin düşünceleri, duyguları ve hisleri ile alakalı düşünceleri ile ilgilidir. Bu üst bilişsel yapı dikkatimizi vereceğimiz şeyleri belirler, değerlendirmelerimizin içeriğini şekillendirir ve düşüncelere, hislere vereceğimiz yanıt sistemini etkiler.

Sağlıklı bireyler zihinden geçen tüm düşüncülerin birer içsel yapıdan ibaret olduğunu bilir ve düşünceler hakkındaki düşüncelerini asıl kendiliklerinden ve yaşamdan ayrı birer parça olarak görürler. Herkesin zihninden olumsuz düşünceler geçer fakat önemli olan bu düşüncelere verilen yanıtlar ve atfedilen anlamlardır. Her düşünce gerçek ve işlevsel değildir. Tam bu noktada üst bilişsel sistemde meydana gelebilecek sapmalar ve hatalı değerlendirmeler birçok psikopatolojinin gelişmesinde önemli bir role sahiptir. Psikopatoloji gelişimine katkı sağlayan içsel deneyimlerin birkaç tanesi şunlardır:

• Esnek olmayan tekrarlayıcı düşünceler
• Ruminasyon
• Endişe
• Kontrolü kaybetme korkusu
• Düşünceler ile fazla uğraşma
• Hafıza boşluklarını doldurma
• Sürekli düşünme
• Düşünceye devamlı yanıt verme
• Düşünceyi bastırma
• Düşünceye verilen dikkati dağıtmaya çalışmak

Kişi zihninden geçen düşüncelere ve hislere kronik ve tekrarlayıcı olarak bu gibi yanıtlar verdiği zaman bu duygular ve düşünceler kalıcı hale geliyor ve birtakım psikolojik sorunların ortaya çıkmasına zemin hazırlıyor. Fakat kişi işlevsiz metakognisyonlara sahip değilse içsel deneyimler bir süre sonra yavaş yavaş ortadan kaybolur.

Psikopatolojiye sahip kişiler, içsel deneyimleri ile ilgili olumlu ve olumsuz metakognitif inançlara sahiptir. Bu tür işlevsel olamayan metakognisyonlara karşı da kişi çeşitli tepki tarzları geliştirmektedir.

Olumlu Metakognitif İnançlar

Bu tür inançlar oluşabilecek tehdide karşı endişe duymanın, ruminasyonun ve tehdit taramasının yapılmasının koruyucu ve yararlı olduğu ile ilgilidir. Örneğin:

Düşüncelerimi kontrol etmeliyim. Aksi takdirde başıma kötü şeyler gelir.

Tehlikenin kendisine odaklanırsam daha çok güvende olurum.

Burada mantıklı gözüken fakat hatalı ve çarpıtılmış olan düşüncenin gerçek tabiatını göstermek için metakognitif terapist şu soruları sorar:

Tehlikeli durumun hangisine odaklanacağınızı biliyor musunuz?

Tehlikeye dikkatinizi vermek genel durumları unutturması ve gözden kaçırması nedeniyle sizi daha az güvende kılabilir mi?

Olumsuz Metakognitif İnançlar

Bu tür inançlar genelde düşüncelerin kontrol edilmezliği ile ilgilidir. Burada zihinsel olaylar kişi için daha çok olumsuz ve tehdit edici olarak yorumlanmaktadır. Örneğin:

Endişe duymak bedenime zarar verebilir ve bu hisle kafayı yiyebilirim.

Kötü ve işe yaramaz olduğuma inanıyorsam o halde öyleyimdir.

Kontrol edilemeyen düşünceler aklımı yitirmeme sebep olur.

Bir şey düşünüyorsam o düşünce gerçekleşir.

Psikolog Elifnur YEŞİLTAŞ

Kaynakça

Akpunar, B. (2011). BİLİŞ VE ÜSTBİLİŞ (METABİLİŞ) KAVRAMLARININ ZİHİN FELSEFESİ AÇISINDAN ANALİZİ. Electronic Turkish Studies, 6(4).

Tosun, A., & Irak, M. (2008). Üstbiliş Ölçeği-30'un Türkçe Uyarlaması, Geçerliği, Güvenirliği, Kaygı ve Obsesif-Kompülsif Belirtilerle İlişkisi. Turk Psikiyatri Dergisi, 19(1).

Wells, A. (2021). Anksiyete ve Depresyonda Metakognitif Terapi (2 Baskı). İstanbul: Litera Yayıncılık